متافیزیک عمل در اندیشه ابن‌عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

2 دکتری تخصصی فلسفه و حکمت اسلامی

چکیده

مطابق قول مشهور تا عصر ابن­عربی، عمل، عرض است و فناپذیر. این تحقیق به طور مشخص به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا ابن­عربی این رأی را پذیرفته، یا سخنی تازه به میان آورده است. بدین منظور در روی­آوردی مستقیم، به فحص و بحث از تعابیری پرداخته می­شود که وی مشخصاً در آنها به ماهیت عمل اشاره کرده­است. در این تحقیق روشن می‌شود که اگرچه ابن­عربی در توصیف متافیزیکی عمل، ادبیات فلسفی-کلامی زمانه خویش را به کار می­گیرد، اما فهم متفاوتی از آن دارد که به دیدگاهی که بعدها حکمت متعالیه در این باب عرضه می‌کند نزدیک­تر است. به باور او، اگر مراد از عمل، حرکات و سکنات مادی باشد، عارضی، فناپذیر و زائل شدنی است؛ اما عمل حقیقی، رخدادی باطنی است که ناگزیر با حقیقتِ نفس مسانخت دارد.

کلیدواژه‌ها


 
 
-        ‏قرآن کریم.
-    آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ویرایش اول، 16 جلد، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بیروت، لبنان، 1415ق.
-        ‏ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، المقابسات، المقابسات1، المکتبة البحاریة، قاهره، 1929م.
-        ‏ابراهیمی، حسن، 1376، عذاب دائم از دیدگاه ابن‌عربی، مقالات و بررسی‌ها، ش. 61: ۱۰۵-۱۲۴.
-    ‏ابن‌حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ویراسته‌ احمد شمس‌الدین، ج. 2، از الفصل فی الملل و الأهواء و النحل2. بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، لبنان، بی‌تا.
-        ‏ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد بن علی، الفتوحات‌المکیة (عثمان یحیى)، 14 جلد، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت، 1994م.
-        ‏———، الفتوحات المکیة (اربع مجلدات)، ویرایش 1، 4 جلد، بیروت، ‏دار الصادر، لبنان، بی‌تا.
-        ‏‏ابن‌میمون، موسی، دلالة الحائرِِین، ویرایش اول، 1 جلد، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، مصر، 1972م.
-        ‏اخوان‌الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ویرایش اول، 4 جلد، دار الاسلامیة، بیروت، لبنان، 1412ق.
-        ‏ارسطو، مابعدالطبیعه، ترجمه‌ محمدحسن لطفی، ویرایش دوم، 1 جلد، طرح نو، تهران، ایران، 1378ش.
-        ‏———، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه‌ محمدحسن لطفی، ویرایش اول، 1 جلد، طرح نو، تهران، ایران، 1385ش.
-        ‏ایجی، قاضی عضدالدین و میرسید شریف جرجانی، شرح المواقف، ویرایش اول، 8 جلد، الشریف الرضی‏، قم، ایران، 1325ق.
-        ‏برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، ویرایش 17، 1 جلد، کتاب طه، قم،  ایران، 1391ش.
-        ‏بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ویرایش اول، 5 جلد، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت، لبنان، 1418ق.
-        ‏تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، افست، نوشته‌ عبدالرحمن عمیره، 5 جلد، الشریف الرضی‏، قم، ایران، 1409ق.
-        ‏جمعی از محققان، شرح المصطلحات الفلسفیة، ویرایش اول، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد مقدس، ایران، 1414ق.
-        ‏جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج 5، مرکز نشر اسرا، قم، ایران، بی‌تا.
-        ‏حسن زاده آملی، حسن، عیون مسائل النفس- سرح العیون فی شرح العیون‏، ویرایش دوم، 1 جلد، امیرکبیر، تهران، ایران، 1385ش.
-    ‏زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، ویرایش سوم، 4 جلد، دار الکتاب العربی، بیروت، لبنان، 1407ق.
-        ‏سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى‏، ویرایش سوم، 3 جلد، دانشگاه تهران، تهران، ایران، 1373ش.
-        ‏شرف خراسانی، شرف‌الدین، از سقراط تا ارسطو، انتشارات دانشگاه ملی، تهران، ایران، 1352ش.
-        ‏شهرستانی، أبوالفتح‏ محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، ویرایش سوم، الشریف الرضی‏، قم، ایران، 1364ش.
-    ‏شیرازی، صدرالمتالهین محمد قوام، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، ویراسته‌ جلال الدین آشتیانی، ویرایش دوم، 1 جلد، المرکز الجامعى للنشر‏، مشهد، ایران، 1360ش.
-        ———، مفاتیح الغیب، ویراسته‌ محمد خواجوی، ویرایش اول، 1 جلد، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏، تهران، ایران، 1363ش.
-        ‏——— ، شرح اصول کافی، ویراسته‌ محمد خواجوی، ویرایش اول، 4 جلد، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏، تهران، ایران، 1366ش.
-        ‏——— ، الحشریة، ویرایش اول، 1 جلد، منشورات الحکمة، تهران، ایران، 1417ق.
-        ‏شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج، ویرایش سوم، انتشارات حکمت‏، تهران، ایران، 1369ش.
-        ‏صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ویرایش اول، 1 جلد، حکمت، تهران، ایران، 1366ش.
-    ‏طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ویراسته‌ احمد حبیب عاملی، ج. 1، از التبیان فی تفسیر القرآن1، دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، بی تا.
-        ‏طوسى‏، نصیر‌الدین، آغاز و انجام، ویرایش چهارم، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامى‏، تهران، ایران، 1374ش.
-        ‏طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)، ویرایش اول، 6 جلد، دار الکتب الثقافی، اربد، اردن، 2008م.
-        ‏طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ویرایش سوم، 10 جلد، ناصر خسرو، تهران، ایران، 1372ش.
-        ‏طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ویرایش اول، 30 جلد، دار المعرفة، بیروت، لبنان، 1412ق.
-    ‏غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، الأربعین فی أصول الدین، ویرایش اول، 16 جلد، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بیروت، لبنان، 1409ق.
-        ‏——— ، الف‌، قانون التأویل، در مجموعة رسائل الإمام الغزالی‏، ویرایش اول، دار الفکر، بیروت، لبنان، 1416ق.
-        ‏——— ، ب‌، الرسالة اللدنیة، در مجموعة رسائل الإمام الغزالی‏، ویرایش اول، دار الفکر، بیروت، لبنان، 1416ق.
-        ‏——— ، ج‌، الدّرّة الفاخرة فی کشف علوم الآخرة، در مجموعة رسائل الإمام الغزالی‏، ویرایش اول، دار الفکر، بیروت، لبنان، 1416ق.
-        ‏——— ، میزان العمل، ویراسته‌ سلیمان دنیا، میزان العمل1، دارالمعارف، قاهره، بی تا.
-        ‏——— ، احیاء علوم الدین، ویرایش اول، 16 جلد، دار الکتاب العربی، بیروت، لبنان، بی تا.
-        ‏فخررازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، المطالب العالیة من العلم الإلهی‏، ویرایش اول، 9 جلد، بیروت، لبنان، 1407ق.
-        ‏——— ، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، ویرایش سوم، 32 جلد، دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، 1420.
-        ‏کاشانی، ملامحسن فیض، علم الیقین فی أصول الدین‏، ویرایش اول، 2 جلد، بیدار، قم، ایران: 1418ق.
-        ‏——— ، قرة العیون فی المعارف و الحکم‏، ویرایش دوم، دار الکتاب الاسلامی، قم، ایران، 1423ق.
-        ‏——— ، الف‌، انوار الحکمة، ویرایش اول، بیدار، قم، ایران، 1425ق.
-        ‏——— ، ب، الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام‏، ویرایش اول، 2 جلد، دار اللوح المحفوظ، بی‌جا، 1425ق.
-        ‏کندی، یعقوب بن اسحاق، رسایل الکندی الفلسفیه، ویرایش دوم، رسایل الکندی الفلسفیه1، دار الفکر العربی، قاهره، مصر، بی تا.
-        ‏گاتری، دبلیو. کی. سی. فلاسفه‌ یونان از طالس تا ارسطو، ترجمه‌ حسن فتحی، 1 جلد، فکر روز، تهران، ایران، 1375ش.
-        ‏میبدى‏، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، ویراسته‌ علی اصغر حکمت، ویرایش پنجم، 10 جلد، امیرکبیر، تهران، ‌ایران،  1371ش.
-        ‏نیشابورى مقرى‏، ابوجعفر، الحدود، ویرایش اول، 1 جلد، ابو جعفر نیشابورى مقرى‏، قم، ایران، 1414ق.
‏Fakhri، Majid. Ethics in Islamic Philosophy,.  Routledge Encyclopedia of Philosoph،. Version 1.0. London and New York: Routledge. 19