ابتنای ایمان دینی بر معرفت عقلی از منظر غزالی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

نحوه رابطه ایمان با دلیل عقلی از مسائل مهم فلسفه دین است. غزالی به منزله منتقد جدی فلسفه و کلام، از سویی علم کلام را حرام و عموم مردم را از ورود به این علم نهی می‌کند و از سوی دیگر انتقادات جدی بر کسانی دارد که سعی دارند ایمان دینی را بر پایه‌های دلایل کلامی و عقلی استوار کنند. وی ایمان مبتنی بر دلیل عقلی را در معرض شبهات و به همین دلیل زوال‌پذیر و ایمان عوام را راسخ‌تر از ایمان مبتنی بر دلایل عقلی می‌داند. غزالی معتقد است ایمان عموم مسلمین صدر اسلام نیز ایمان تقلیدی بوده است که با عبادت و قرائت قرآن تقویت شده است. مخالفت غزالی با کاربست روش عقلی در ایمان، تا حدی است که بسیاری وی را ایمان‌گرای مسلمان دانسته‌اند. در این مقاله ابتدا دیدگاه غزالی شرح و سپس به مهمترین کاستی های نظریه وی در باب ایمان اشاره شده است. تفسیر غزالی از ایمان، زمینه‌ساز نسبیت‌گرایی و کثرت‌گرایی در دین است. وی به رابطه ایمان و تصدیق نظری بی‌توجه بوده و گزارشی ناقص از سیره پیامبر(ص) را ملاک قرار داده است.

کلیدواژه‌ها


-         ابى­عذبه‏، حسن بن عبدالمحسن، الروضة البهیة فیما بین الاشاعرة و المعتزلة، تحقیق علی‌فرید دحروج‏، سبیل الرشاد، بیروت، 1416ه.ق.
-         اشعری، ابوالحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ سوم، ویسبادن، فرانس شتاینر، 1400ه آلمان،.ق.‏
-         اکبری، رضا، ایمان­گروی، نظریات کرکگور، ویتگنشتاین و پلانتینگا، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی، قم، 1384ه.ش.
-         ایزوتسو، توشیهیکو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه زهرا پورسینا، سروش، تهران،  1389ه.ش.
-         بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم‏، دارالجیل، دارالافاق، بیروت، 1408ه.ق.
-     پوستینی، خلیل، بیوک علیزاده، «معقولیت باور دینی، رهیافت کرکگور و غزالی»، پژوهش­نامه فلسفه دین (نامه حکمت)، سال هشتم، دوره دوم، پاییز و زمستان1389، صص5-30.
-         جعفری ندوشن، شهاب، معقولیت گزاره­های دینی، بازخوانی نظریه غزالی، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، 1391.
-          جوادی آملی، عبدالله، معرفت­شناسی در قرآن، مرکز نشر اسراء، قم، 1379ه.ش.
-          خالق­خواه، علی، «رابطه عقل و دین از دیدگاه غزالی و اشارات آن در تربیت دینی»، پژوهش­های علم و دین، پاییز و زمستان 1393، صص111-130.
-         زرین­کوب، عبدالحسین، فرار از مدرسه، چاپ چهارم، امیرکبیر، تهران، 1392.
-         سخنور، محمد داود، نقش عقل در معرفت دینی از منظر محمد غزالی و کرکگور، بوستان کتاب، قم، 1389.
-         طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج1، نشر مرتضی، مشهد، 1403ه.ق. 
-         غزالی، ابوحامد محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1409.(الف)
-         _____________،  الاربعین، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1409ه.ق.(ب).
-         _____________،  احیاء علوم الدین، تحقیق ابوالفضل زین الدین عبدالرحیم بن الحسین العراقی، دارالشعب، قاهره، بی­تا. 
-         _____________، مجموعه رسائل، (رساله الجام‌العوام عن علم الکلام)، تصحیح مکتب البحوث و الدراسات، دارالفکر، بیروت، 2010.(الف).
-         _____________، مجموعه رسائل، (رساله القسطاس المستقیم)، تصحیح مکتب البحوث و الدراسات، دارالفکر، بیروت، 2010.(ب).
-         _____________، مجموعه رسائل، (رساله المنقذ من الضلال)، تصحیح مکتب البحوث و الدراسات، دارالفکر، بیروت، 2010.(ج).
-         _____________، مجموعه رسائل، (رساله فصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه)، تصحیح مکتب البحوث و الدراسات، دارالفکر، بیروت، 2010.(د).
-         _____________،مجموعه رسائل، (رساله معراج السالکین)، تصحیح مکتب البحوث و الدراسات، دارالفکر، بیروت، 2010.(ه).
-         فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، نشر رضی، قم، بی­تا، ج1.
-         فیاضی، غلامرضا، «حقیقت ایمان از منظر ملاصدرا و علامه طباطبایی»، پژوهش­های فقهی، شماره 1، بهار 1384.
-         قاضی عبدالجبار، قوام الدین مانکدیم ، «شرح الاصول الخمسه»، تحقیق احمدبن حسین ابى­هاشم، چاپ اول،  داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1422ه.ق. 
-         کاکایی، قاسم و لاله حقیقت، «ماهیت ایمان از دیدگاه محمد غزالی»، آینه معرفت، بهار1387، ش14.
-         کمپانی زارع، مهدی، حیات فکری غزالی، نگاه معاصر،تهران، 1391.
-         ملکیان، مصطفی، تاریخ فلسفه غرب، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1377، ج4.
-         نعمانی، محمد بن ابراهیم،  الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، 1397ه.ق.