نقش خیال در مکاشفات صوری از دیدگاه سهروردی و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور

چکیده

کاربرد خیال در مباحث هستی شناسی و معرفت شناسی عرفان همواره مورد توجه اهل نظر در علوم فلسفی و شهودی بوده است؛ در این میان خیال در تحقق و تبیین بخش عظیمی از مکاشفات پیش روی عارف، نقش اساسی ایفا می‌کند. سهروردی و ملاصدرا در تبیین این مسأله، خیال را به دو قسم متصل و منفصل تقسیم می‌کنند. خیال متصل یکی از قوای باطنی انسان و نگهدارنده صور خیالی است و خیال منفصل عالمی مستقل است که حد فاصل میان عالم عقل و عالم حس است. از نظر ملاصدرا نفس عارف با سلوک باطنی می‌تواند توسط خیال متصل با خیال منفصل ارتباط و اتحاد برقرار کرده، صور مثالی را که به خیال متصل تنزل کرده است مکاشفه کند. ثمره این مکاشفه، اتحاد نفس با مشهود خود و علم حضوری به آن است. اما سهروردی گرچه برغم ملاصدرا قوه خیال را مادی می‌داند و سنخیت میان این قوه با عالم مثال را نمی‌پذیرد، ولی چون مدرِک اصلی صورت‌های مثالی را نفس می‌داند، پس تبیین سهروردی از چگونگی تحقق مکاشفه صوری، منطقی خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


ارتباط برقرار کرده و از چگونگی مکاشفه صوری، تحلیل منطقی ارائه دهد؛ زیرا مدرک اصلی را نفس و نور اسفهبدی می‌داند. از سوی دیگر ملاصدرا معتقد است نفس با حرکت جوهری خود و اتحاد با عالم مثال، صور مثالی را در خود خلق کرده و بدین ترتیب به ادراک غیر مستقیم به عالم مثال می‌پردازد، اما سهروردی بر آن است نفس تنها با ارتباط با عالم مثال و اشراق بر قوه خیال زمینه ظهور صور مثالی را در قوه خیال فراهم نموده و با ادراک مستقیم عالم مثال به مکاشفه صوری می‌پردازد. در هر دو نظر وحی از مصادیق کشف خیالی است، گرچه ملاصدرا ماهیت شهودی وحی را صوری - معنوی می‌داند. 

منابع
1.     ابراهیمی دینانی، غلامحسین، شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، انتشارات حکمت، تهران،1379.
2.     افلاطون، دورهکاملآثار، ترجمه محمد حسن لطفی، خوارزمی، تهران، 1380.
3.     برقعی، زهره، خیال از نظر ابن‌سینا و صدرالمتألهین، چاپ اول، بوستان کتاب، قم، 1389.
4.     بهائی لاهیجی، رساله نوریه در عالم مثال، با مقدمه و تعلیقات و تصحیح استاد سید جلال الدین آشتیانی، چاپ دوم، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر مطالعات دینی هنر، تهران، 1372.
5.     چیتیک، ویلیام، عوالم خیال (ابن‌عربی و مسأله اختلاف ادیان)، ترجمه قاسم کاکائی، چاپ سوم، هرمس، تهران، ‌1388.
6.     سهروردی، شیخ شهاب الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، (جلدهای 1 و 2 و 3 و 4 تصحیح و مقدمه از هانری کربن و سید حسین نصر و نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1375.
7.     شهرزوری، شمس الدین محمد بن محمود، شرح حکمة الاشراق، تصحیح و مقدمه ضیایی تربتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372.
8.     ــــــــــ ، رسائل الشجرة الالهیه، تصحیح و مقدمه نجفقلی حبیبی، جلد 3، انجمن حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1385.
9.     صدرالمتألهین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحاشیه علی الهیات الشفاء، انتشارات بیدار، قم، بی‌تا.
10.   ــــــــــ ، تفسیر القرآن الکریم، جلد 7، چاپ دوم، انتشارات بیدار، قم، 1366.
11.   ــــــــــ ، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة، (9 جلدی)، (جلدهای 1 و3 و 5 و 7 و8)، دار احیاء التراث العربی، بیروت،1981.
12.   ــــــــــ ، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تعلیق سید جلال الدین آشتیانی، چاپ دوم، المرکز الجامعی للنشر، مشهد، 1360.
13.   ــــــــــ ، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، انتشارات مولی، تهران، 1361.
14.   ــــــــــ ، المبداء و المعاد، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، انجمن حکمت و فلسفه، تهران، 1354.
15    ــــــــــ ، المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه، مقدمه و تصحیح تعلیق سید محمد خامنه‌ای، بنیاد حکمت صدرا، تهران، 1387.
16.   ــــــــــ ، مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، چاپ اول، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، تهران، 1363.
17.   طباطبائی، محمد حسین، نهایة الحکمه، مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین، قم، 1362.
18.   فرغانی، سعید الدین، مشارق الدراری، شرح تائیه ابن فارض، مقدمه و تعلیقات استاد سید جلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، قم، 1379.
19.   فیض کاشانی، ملامحسن، علم الیقین، چاپ اول، تحقیق محمد حسین درایتی و محمد رضا نعمتی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1418.
20. قطب الدین شیرازی کازرونی، محمود بن مسعود، شرح حکمه الاشراق سهروردی، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، چاپ اول، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1383.
21. کندی، یعقوب بن اسحاق، رسائل الکندی الفلسفیه، مقدمه و تصحیح و تعلیق محمد ابوریده، جلد اول، چاپ دوم، دار الفکر العربی، قاهره، بی تا.
مجلات:
1.     ابراهیم نتاج، محمد، آیین حکمت، مقاله «نقش خیال در مکاشفات صوری از نظر ابن‌سینا»، سال چهارم، شماره 14، زمستان91، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، 1391.
2.     کاوندی، سحر، حکمت سینوی، مقاله «خیال و صور خیالی در دو مکتب سینوی و اشراقی» بهار و زمستان 87، شماره 39، دانشگاه امام صادق(ع) تهران، 1387.
3.     مفتونی، نادیا، خردنامه صدرا، مقاله «خیال مشایی، خیال اشراقی و خلاقیت» بهار 88، شماره 55، بنیاد صدرا، تهران، 1388.